Munnleg historie og forteljekunst

Det eg har som poeng i den historia som nå kjem, er:

• Munnleg historie og munnleg forteljekunst er to ulike fagfelt. Det fyrste handlar om å samle inn, dokumentere, ordne og tilgjengeleggjere munnleg kjeldemateriale. Det andre handlar om  å formidle ut til publikum.

• Når forteljinga handlar om ein person som er nålevande eller som har etterlatt seg opptak av munnleg historie, er dei to fagfelta nært samanknytte. 

• Atttforteljing / gjenforteljing / ttilbakeforteljing kan dyrkast som ein sjanger innan forteljekunsten. 

Mi fyrste erfaring med dette var så vakker, at eg aldri kjem til å gløyme henne. Eg hadde fått gjennomslag for idéen om eit eksperiment under “Fest i Fjaler” 2022, på Jakob Sande Senter for forteljekunst. Det gjekk ut på at eg skulle gjere eit munnleg historierintervju med Kjellaug Hatløy Bjergene, ein kjend og respektert lærar i bygda. Så skulle forteljekunstnar Johanne Tvedten og sceneinstruktør Aslak Moe lage ei forteljing med utgangspunkt i intervjuopptaket, og framføre den siste dagen på festivalen. 

Men så vart Johanne sjuk, og måtte melde avbod. “Då må du gjere begge deler, Bjørn” sa festivalsjef  Rakel Solheim. 

Eg hadde ingen idé om korleis eg skulle gjere det. Og eg hadde ingen å søke råd hos. Meldinga kom så å seie samtidig med at Kjellaug sto på trappa, klar for intervju.  

Då me sat framfor kvarandre, gløymde eg snart bekymringa for del to av eksperimentet. Eg vart fengsla av forteljingane hennar, og av måten ho sette  ord på dei.  Det var vakkert - poetisk - klokt. Ho var fødd i 1942, på ein liten gard i Hyllestad. Det var ei elv der, og fjorden, og bratte berg - og hus å gå inn i. “Me gjekk ikkje heim når me var svoltne - me gjekk berre til dei som budde  nærast”. Ho fortalde om fridom i barndomens rike. Og om eit bilete som hang heime i stova, som  mor hennar hadde hatt med seg frå Jølster.  Det, og forteljinga om Nikolai Astrup, som både faren og bygdefolket vanvyrde, av di han aldri fekk seg ei skikkeleg utdanning og ein skikkeleg jobb.

Men biletet var fullt av liv. Ho sat framfor det og teikna om kveldane. Då ho var konfirmert, var det på tide å legge bort slike barnslege syslar, og heller gjere noko nyttig. Ho blei 14 år. Då sa far at han ikkje hadde  hjarte til å sende henne i arbeid, ho fekk reise på hybel i Dale og gå realskulen. Då den var ferdig, kom ein slektning frå Jølster og sa: “No har du fått utdanning, Nå kan du vel kome å bli lærar hos oss i Dvergsdalsdalen? Me har seks born der,  som elles må gå aleine over fjellet til skulen.” 

Slik vart ho lærar. Om somrane tok ho kurs på Stord Lærarskule, og til sist fekk ho papir på ei  skikkeleg utdanning og ein skikkeleg jobb på skulen i Dale. Sidan har ho fylgd kvart einaste årskull i bygda, gjennom skule og ungdomstid og vaksenliv, både dei som reiste og kom att, dei som blei verande borte - og dei som valde heimvegen i alle livets kryss. Ho fortalde meg gjennom førti- og femti- og sekstital, og alle epokar etter. Ho fortalde om lokale, nasjonale og globale utviklingar. Ho fortalde om samlivet med Magne og alt det særmerkte dei fekk til. Det kan ikkje tenkjast betre fyrstehands lokal- og kulturhistorisk kjelde enn ei som henne.

Så vart ho pensjonist. Så vart ho enke. Så tok ho til å teikne og male att. “Eg hadde ikkje gjort det sidan eg var 13.” fortalde ho. Då Fylkesutstillinga opna for innsending av bilete,  meinte mange vener at ho måtte svare. Like før fristen sende ho tre. Alle slapp gjennom juryen og blei med. 

Der er så mykje meir å fortelje om henne! Sjå  www.memoar.no/fjaler/bjergene. Der er både intervjuopptaka og attforteljinga.  Resten av denne artikkelen skal handle om meg. 

Eg intervjua henne både torsdag og fredag. Laurdag skulle eg møte ein fullsett sal, som venta seg eit stykke forteljekunst om ei kvinne som dei alle hadde kjent i mange år. Gjett om bekymringane kom tilbake! 

Rett etter  eit djupintervju er hovudet så fullt at eg ikkje hugsar nokon ting. Heldigvis hadde eg opptak av begge intervjua. Eg tok til å logge, det vil seie notere ned tidspunktet for kvar ny forteljing i straumen. Samtidig forsøkte eg å rekonstruere kronologien i livshistoria hennar, for den hadde kome hulter til bulter. Men eg hadde problem med å konsentrere meg.

Etter kvart gjekk det opp for meg kvifor eg spora av heile tida: Eg vart forstyrra av mi eiga historie. Når Kjellaug fortalde om barndomsriket sitt, dukka bilete av mine fjell og flokkar og fantestrekar opp. Og då ho fortalde om biletet som mora hadde hatt med, dukka minne opp om ting som mi mor fortalde, som kanskje var viktigare for henne enn eg nokon gong klarte å forstå - om å vere jentunge i mellomkrigstida og ung kvinne under krigen og mor i dei trangsynte 1950åra. 

Men det er jo dette som hender for oss alle! Tenkte eg. Det er dette som gjer kunsten å høyre etter så vanskeleg: Når vi høyrer ei livshistorie, så blandar ho seg med vår eiga. 

OG: Det er også dette som gjer deling av livshistorier og - erfaringar så viktig:

 

Det er deling 

og blanding og deling igjen og ny blanding

som endrar ei historie om levd liv

frå individuelt minne til kulturarv.

Oppglødd av “å sjå lyset” på denne måten, kasta eg loggearket mitt og tok til frå start igjen - denne gongen med tre kolonner. Fyrst tidskode og stikkord for kvar ny forteljing. Så ein rekonstruksjon av hennar livshistorie. Og så ei opplisting av minne som dette vekte hos meg. 

Det var ikkje lenge eg heldt på med dette før eg såg at det var håplaust. Det dukka opp så mykje at sjølv om eg berre hadde notert stikkord, så hadde eg ikkje hatt papir nok. For ikkje å snakke om kor verdlaust eit slik stikkordskaos hadde blitt. 

Då såg eg lyset for andre gong den fredagen. Det eg balte med var jo eigentleg å omskape det vakre, spontane, direkte, mangefasetterte, munnlege  til eit redigert skriftstykke. Det var jo ikkje det eg skulle - eg skulle bli verande i det munnlege. Opp i minnet steig ei bisetning frå ein samtale - eg trur det må ha vore med Torkil Sandsund, ein av regissørane som bur og arbeider frå Fjaler: 

Scenekunst er augeblikkskunst.

Det var det eg ville! Eg skulle ikkje late som om eg kunne lage redigert og regissert forteljekunst på eit døgn: Eg skulle i staden dyrke det spontane, direkte, mangefasetterte, munnlege også i på laurdagen. Eg ville prøve ein variant av augeblikkskunst som nytta energien i det korte tidsspennet. Torsdag - fredag: Intervju. Laurdag: Forteljing.

Eg kasta papiret og blyanten, og tok i staden til å gå rundt på småvegar i Dale, der det var minst sjanse for å treffe  folk. Eg gjekk og diskuterte med meg sjølv. Av og til sa eg - høgt: “Ja! Dette må du hugse i morgon!”

Og laurdagen kom. Låven i Klokkargarden var tettpakka. Eg hadde bede Kjellaug vere med meg på scena. Eg ville ikkje snakke mot publikum. Eg ville snakke mot henne, framfor publikum. For å sikre meg, hadde eg skrive ned åtte stikkord på ein lapp og lagt dei i baklomma. Men viktigare var det, at mellom oss hadde eg plassert eit lite, innbilt bord. Oppå det hadde eg lagt ein haug med like innbilte bilete av ting ho hadde fortald, hulter til bulter, saman med nokre bilete som hadde dukka opp frå mi eiga historie. 

Eg visste jo kva eg ville. Eg ville forklare til henne kvifor samtalane våre gitt meg ei kjensle av å forstå meir av historia. Både den store historia om vår tid, og mi eiga historie. Eg hadde ein plan om korleis eg skulle starte. Etter det, henta eg bilete frå den innbilte haugen mellom oss. Eg kjende ein intens kontakt med henne, av og til kommenterte ho, av og til var det berre kroppen - andletet, hendene, augene. Og eg kjende og høyrde alle dei andre som sat i salen. Nokre lydar. Nokre gonger andelaus stille. Og bileta kom og kom. Og forteljinga gjekk og gjekk. Då det nærma seg slutten spurde eg: 

“Om det ikkje hadde vore for alt det nyttige, som du fyrst måtte gjere. Hadde du hatt bilete hengande på Nasjonalgalleriet då? Ved sida av Nicolai Astrup?” 

Akkurat då kunne du høyre ei knappenål falle i låven der. 

“Det vil eg aldri få vite” Sa ho. 

*

Det eg altså ville fram til med denne forteljinga var:

• Munnleg historie og munnleg forteljekunst er to ulike fagfelt. Det fyrste handlar om å samle inn, dokumentere, ordne og tilgjengeleggjere munnleg kjeldemateriale. Det andre handlar om  å formidle ut til publikum.

• Når forteljinga handlar om ein person som er nålevande eller som har etterlatt seg opptak av munnleg historie, er dei to fagfelta nært samanknytte. 

• Atttforteljing / gjenforteljing / ttilbakeforteljing kan dyrkast som ein sjanger innan forteljekunsten. 

Bjørn Enes